75 Bevrijding: Selectie van WO II-foto’s uit Oost- en West-Indië – het publiek is aan zet!

Woensdag 15 januari jl. was het zover. In het Museum Sophiahof werd aan een geïnteresseerd publiek, zo’n vijftig belangstellenden waren naar Den Haag gekomen, een selectie van vijftig oorlogsfoto’s gepresenteerd. Het betrof foto’s uit de WO II en de Bersiap uit Nederlands-Indië, Suriname en de Antillen. In de maanden vooraf hadden medewerkers van het Indisch Herinneringscentrum en Stichting Pelita samen met alle gerenommeerde instellingen die oorlogsfoto’s van deze gebieden in hun beeldbanken beheren, al een voorselectie gemaakt van 300 foto’s. De onderzoekers hadden bij hun zoekopdracht naar de meest aansprekende foto’s wel een vijftal thema’s meegekregen, te weten: Mobilisatie in Indië, Militaire Strijd, Japanse capitulatie, Bersiap tot aan soevereiniteitsoverdracht op 27 december 1949; Vervolging, internering, buitenkampers; Japanse aanwezigheid, Nationalisten, Verzet en repressie (romusha’s) en tot slot Dagelijks leven.

Om de selectie van de oorlogsfoto’s nader toe te lichten was prof. dr. Fridus Steijlen, hoogleraar Molukse Migratie en Cultuur in Comparatief Perspectief, uitgenodigd. In zijn presentatie stelde Fridus Steijlen zich in het begin de vraag of de uitspraak ‘een beeld zegt meer dan duizend woorden’ wel klopt. In plaats van welke woorden? Vroeg hij zich af, en welk verhaal wordt er verteld? Door wie en waarom? En waarvan zijn er geen foto’s? Daarbij trok hij een vergelijking met mondelinge geschiedenis: wat vertelt men waarom en wat wordt er niet verteld? Al die vragen zijn ook relevant als het om foto’s gaat. En nog belangrijker: weten we echt wat er op de foto staat?

Aan de hand van enkele voorbeelden liet Steijlen zien dat het beeldverhaal verandert als er een uitsnede van een foto wordt gemaakt, omdat omgevingsinformatie wegvalt en de focus op een detail komt te liggen. Een selectie van foto’s, zoals die voor dit project, wordt ook bepaald door welke foto’s er beschikbaar zijn en welk verhaal je wilt vertellen. Hij illustreerde dat met twee foto’s van het vlagincident in Surabaya op 19 september als jongeren de rood-wit-blauwe vlag van Hotel Oranje (nu hotel Majapahit) neerhalen, de blauwe reep eraf scheuren en hem als de rood-witte Indonesische vlag opnieuw hijsen. Welke foto je kiest, die met rood-wit-blauw of met rood-wit, is een keuze en vertelt een ander verhaal. Maar ook wat wij nu weten over een plek of gebeurtenis tekent het verhaal van een foto. Steijlen liet dat zien aan de hand van een foto van een vernietigde brug in Tamarkan aan de Siam-Birma dodenspoorweg. Dat beeld krijgt extra kracht als je je realiseert dat dit de brug is waar de film ‘Bridge over the river Kwai’ zich afspeelt. Zo een foto spreekt dan meer tot de verbeelding, ondanks de wetenschap, dat het verhaal van de film zich veel verderop aan de spoorweg heeft afgespeeld.

Om het verhaal op de foto te begrijpen, kunnen bijschriften bij de foto’s in collecties behulpzaam zijn. Maar, hield hij zijn toehoorders voor, bijschriften kunnen niet altijd klakkeloos worden overgenomen. Dat de toon van het bijschrift soms meer zegt over degene die het bijschrift schreef, liet hij zien aan de hand van een foto van het interneringskamp Tjideng. En sommige bijschriften kunnen zelfs helemaal fout zijn. Bij een foto uit september 1944 stond, dat daarop te zien was, dat de Indische leden van de Volksraad hun steun aan de Japanse keizer betoonden. Dat kon helemaal niet, omdat die volksraad toen niet meer bestond en de meeste, zo niet alle, leden waren geïnterneerd. Naspeuringen leerden, dat het ging om het moment dat de Japanse opperbevelhebber in Indonesië bekend maakte, dat de Japanse minister-president op 7 september had beloofd, dat Indonesië in de toekomst onafhankelijk zou worden.

Tot slot besprak Steijlen nog enkele foto’s die door de ‘overzee-commissie’ waren geselecteerd, om vervolgens alle foto’s een keer langs te laten komen en de stemprocedure uit te leggen.

In de zaal lagen handouts waarop alle 50 oorlogsfoto’s uit de Overzeese gebieden staan. Enkele dames en heren gingen in de foyer onder het genot van een kopje koffie en Indische versnaperingen, direct aan de slag en openden op hun smartphone deze website. Maar de meeste aanwezigen zeiden dat ze thuis in alle rust de foto’s per thema, voorzien van de bijschriften, wilden bekijken. En dat kunt u nu ook gaan doen: Ga naar www.in100fotos.nl/overzee/stem en maak uw keuze. Let wel: u kunt tot woensdag 22 januari 8.00 uur stemmen!

Op maandag 30 maart 2020 zal de officiële opening zijn van de tentoonstelling ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s’ in het gebouw van de Tweede Kamer.